Gospodarstwo rolne – grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą oraz prawami i obowiązkami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego^[1]. Gospodarstwo rolne nie stanowi przedmiotu samodzielnego obrotu prawnego. Nie można zatem zbyć go jedną czynnością prawną. Przedmiotem zbycia są tu poszczególne nieruchomości, na których gospodarstwo rolne zostało zorganizowane.

Ekonomiczne pojęcie gospodarstwa rolnego

W literaturze pojawia się kilka definicji gospodarstwa rolnego:

• celowo zorganizowany zespół ludzi, ziemi i innych środków produkcji, którego zadaniem jest wytwarzanie produktów rolniczych przez uprawę roślin i chów zwierząt^[2],
• rolniczo-wytwórcza jednostka gospodarcza, obejmująca obszar gruntu umożliwiający produkcję rolniczą i opierający swą działalność na zespole sił wytwórczych zorganizowanych w jedną organiczną całość na zasadzie wzajemnego zharmonizowania^[3],
• celowo zorganizowany, mający własne kierownictwo, zespół ludzi, ziemi i pozostałych środków produkcji, który zajmuje się produkcją roślinną i zwierzęcą, a niekiedy roślinną, zwierzęcą i przetwórstwem rolnym^[4].

Powyższe definicje są oparte na podstawie kategorii czynników produkcji rolnej jak ziemia, praca, kapitał i organizacja.

W nowszej literaturze rozróżnia się gospodarstwo rolne jako najmniejszą jednostkę produkcyjną rolnictwa w sferze produkcyjnej, zaś przedsiębiorstwo rolne traktuje się jako jednostką w sferze ekonomicznej, istniejącej dzięki powiązaniu warsztatu rolnego ze światem zewnętrznym^[5].

Jak wskazano powyżej, w ekonomii nie ma jednej powszechnie obowiązującej definicji gospodarstwa rolnego. Każda z istniejących odnosi się do czynników produkcji (ludzie, ziemia, inwentarz) niezbędnych do prowadzenia działalności rolniczej w postaci produkcji roślinnej lub zwierzęcej.

Większość gospodarstw rolnych w Polsce to gospodarstwa indywidualne (prowadzone przez osobę fizyczną). Analizując ich formę własności oraz sposób prowadzenia można również stwierdzić, że ich przeważająca część to gospodarstwa rodzinne, które prowadzone są przez członków rodziny oraz stanowią często własność rodziny „od pokoleń”^[6].

Gospodarstwo rolne jako konstrukcja prawna

Konstrukcja definicji gospodarstwa rolnego

Definicje legalne gospodarstwa opierają się albo na ujęciu przedmiotowym (gospodarstwo jako zespół składników) albo funkcjonalnym (gospodarstwo jako określona działalność).

W polskim ustawodawstwie tradycyjnie rozdzielano pojęcia gospodarstwa rolnego i przedsiębiorstwa. Kodeks handlowy z 1934 roku przyjmował, że działalność gospodarstwa rolnego jest skierowana na uzyskiwanie produktów rolnych i przeciwstawiał ją działalności handlowej. Podział ten zachowany został także za czasów PRL i w III RP. Polskie prawo nie zna pojęcia przedsiębiorstwa rolnego^[7].

Sama konstrukcja prawna gospodarstwa rolnego ewoluowała od ujęcia przedmiotowego w stronę funkcjonalnego. W literaturze^[8] wskazuje się na trzy podstawowe tendencje rozwoju ujęcia podstawowego:

• rozszerzenie zakresu składników gospodarstwa rolnego,
• przechodzenie od gospodarstwa rolnego jako jednostki własnościowej do zorganizowanej całości gospodarczej,
• zmiana traktowania materialnych składników gospodarstwa rolnego (od przedmiotu określonych praw do instrumentów działalności rolnej).

W Kodeksie cywilnym z 1964 roku

Kodeks cywilny z 1964 roku uważa za gospodarstwo rolne grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego (art. 55³)^[9]. Za składnik rolniczej jednostki wytwórczej uważa się także wytworzone produkty rolne oraz zapasy^[10].

W tym przepisie pod pojęciem nieruchomości (gruntów) rolnych kryją się prawa na tych nieruchomościach; w skład gospodarstwa rolnego wchodzą też nieruchomości dzierżawione. Wśród praw wchodzących w skład gospodarstwa rolnego wchodzą m.in. prawa wynikające z zawartych umów kontraktacyjnych, z umów ubezpieczenia mienia i ziemiopłodów, oszczędności w bankach przeznaczone na cele inwestycyjne czy kwoty produkcyjne. Składnikiem gospodarstwa rolnego nie są wynikające z tych umów obowiązki (jedynie obciążają gospodarstwo). Zwraca się uwagę, że gospodarstwo rolne definiowane w k.c. nie jest jednostką własnościową^[11]. Grunty rolne w świetle tego przepisu nie obejmują budynków, ich części oraz urządzeń, a dobra ruchowe (np. inwentarz gospodarstwa) nie muszą stanowić przynależności gruntu rolnego wchodzącego w jego skład.

Z prowadzeniem gospodarstwa rolnego w świetle polskiego prawa wiąże się też wynajmowanie przez rolników pokoi i pól namiotowych, sprzedaż posiłków domowych oraz świadczenie w gospodarstwach rolnych innych usług turystycznych.

Artykuł 1058 k.c. wprowadza dodatkowo kryterium definiowana gospodarstwa rolnego – musi obejmować obszar co najmniej 1 hektara gruntów rolnych. Kryterium obszarowe stosuje się jedynie do przepisów szczególnych o dziedziczeniu gospodarstw rolnych.

W innych źródłach prawa

W Kodeksie spółek handlowych z 2000 roku część autorów uważa gospodarstwo za przedmiot obrotu (M. Bednarek, J. Strzępka, E. Skowrońska), inni nie (S. Rudnicki, K. Stefańska). Ten ostatni pogląd przeważa w piśmiennictwie.

Ustawa o kształtowaniu ustroju rolnego z 11 kwietnia 2003 roku (Dz.U. z 2019 r. poz. 1362) zawęża definicję gospodarstwa rolnego zawartą w k.c. poprzez zastosowanie kryterium obszarowego (minimum 1 hektar użytków rolnych). Wprowadza też kategorię gospodarstwa rodzinnego.

Według art. 6 pkt 4 Ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników gospodarstwo rolne to każde gospodarstwo służące prowadzeniu działalności rolniczej^[12].

W Traktacie rzymskim oraz w prawie wtórnym Unii Europejskiej brak ogólnej i jednolitej definicji gospodarstwa rolnego. Według Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej definicja gospodarstwa rolnego „ulega zmianom w zależności od przeznaczenia konkretnych aktów prawnych”^[13].

Formy przekazywania gospodarstw rolnych

Formy przekazywania gospodarstw rolnych inter vivos

Gospodarstwo rolne w obrocie między żywymi (inter vivos) może zostać przekazane w drodze umowy prawa cywilnego – umowy darowizny lub sprzedaży.

Wyróżnia się dodatkowe trzy formy przekazywania gospodarstw specyficzne dla prawa rolnego:

• dożywocie – umowę o funkcji alimentacyjnej,
• umowę z następcą,
• przekazanie gospodarstw rolnych za rentę strukturalną.

Formy przekazania gospodarstwa rolnego mortis causa

Formą przekazania gospodarstwa rolnego mortis causa jest dziedziczenie.

W Europie przyjmowane są dwa modele dziedziczenia gospodarstw rolnych. System germański przewiduje ingerencję na etapie otwarcia spadku i jest stosowany m.in. w Niemczech i Austrii. System romański przewiduje ingerencję na etapie działu spadku i jest stosowany m.in. we Francji, Hiszpanii, Belgii i Szwajcarii.

Zobacz też

• farma
• państwowe gospodarstwo rolne