Hełm – bojowa ochrona, chroniąca głowę przed urazami, sporządzona z odpornego materiału. Przez wiele wieków używany był tylko przez wojsko, ale z czasem znalazł również zastosowanie wśród cywilów. Wiele dziedzin stosuje pierwotną nazwę hełmu (np. hełm strażacki, hełm górniczy), a niektóre branże zastosowały nazwę kask (m.in. w budownictwie, służbach ratunkowych oraz u motocyklistów, rowerzystów, wspinaczy czy rolkarzy).

W dawnych czasach był najczęściej wykonywany z metalu lub skóry. Od I wojny światowej wprowadzono masowo hełmy stalowe, natomiast obecnie w użyciu są głównie hełmy z włókien sztucznych.

Hełmy starożytne

Hełm koryncki

Hełm koryncki był stosowany przez greckich hoplitów. Był on wykonany z jednego kawałka blachy z brązu. Stanowił skuteczną osłonę, ale wojownik niewiele w nim słyszał. Bardzo często był zdobiony ptasimi piórami lub końskim włosiem.

Hełmy średniowieczne

Zasadniczą częścią hełmu jest dzwon, jednolity lub zmontowany z kilku części. Dolna jego część miewa czasami dookolną obręcz, a do jego krawędzi mocowano kolczy czepiec chroniący kark. Osłoną twarzy bywał nosal – płytka umieszczona z przodu dzwonu lub tworząca jego część. Hełmy młodsze zamiast nosala maja ruchomą zasłonę. Szczyt dzwonu nierzadko wieńczyła tulejka na pióropusz lub kitę.

Wśród zabytków z X – XII w. zachowanych do dziś znajdują się okazy wschodniego i zachodniego typu.

Szyszak lub szłom

Do hełmów typu wschodniego zalicza się cztery okazy szyszaków odkryte w Wielkopolsce (w Gieczu, Gnieźnie, Gorzuchach i w Olszówce. Okazy te niemal nie różnią się konstrukcją i zdobieniem. Wszystkie pochodzą z X lub XI w. Ich dzwon, zbliżony kształtem do wybrzuszonego stożka wykonano z czterech znitowanych blach żelaznych, umocnionych na dole obręczą z charakterystyczną ozdobną rozetką lub rodzajem diademu z przodu. Złączenia blach ornamentowane są listewkami miedzianymi. Na bocznych kwaterach dzwonu umieszczono dekoracyjne rozetki, a szczyt wieńczy tulejka z miedzianymi listewkami dla umieszczenia pióropusza. Dolna krawędź hełmu złączona była z kolczym czepcem. Żelazo dzwonu pokryto miedzianą złoconą blachą, a obręcz, rozetki i tulejka noszą ślady srebrzenia.

Głównym ośrodkiem produkcji owych szyszaków była Ruś. Nie były to jednak wytwory rodzime na Rusi, a zapożyczone z sasanidzkiej Persji. Z Rusi hełmy te rozchodziły się na zachód i docierały na tereny Polski, na Sambię i na Węgry.

Hełm okularowy

Hełmy popularne wśród ludów skandynawskich, konstrukcją przypominały Normańskie, z tą różnicą, że posiadały okular – łukowaty pasek blachy przymocowanej do nosala i obręczy hełmu, co dawało dodatkową ochronę twarzy przy cięciach z góry, bez większej utraty widoczności i jakości wentylacji. Niekiedy do dolnej krawędzi okularu mocowane było przedłużenie czepca kolczego, co dawało właściwie zamkniętą ochronę głowy. Takie rozwiązanie było popularne szczególnie na wschodzie, tamtejsze ludy razem z Rusią przejęły taki typ hełmów od bizantyjskich katafraktów.

Hełmy stożkowe

Hełmy stożkowe, zwane też normandzkimi – w Polsce znaleziono 2 egzemplarze. Okaz z Jeziora Lednickiego ma dzwon wykuty wraz z nosalem z jednego kęsa żelaza, o stożkowatym, lekko wybrzuszonym kształcie. Przez środek dzwonu biegnie grań (ość), a haczyk na końcu nosala służył do zaczepiania poły czepca kolczego. Hełm ten datuje się na XI-XII w. Egzemplarz z Jeziora Orchowskiego jest stożkowaty, z wyraźną granią biegnącą od przodu do tyłu dzwonu. Wykuto go, prawdopodobnie, z dwóch ściśle zespolonych ze sobą części. Nosal nie miał haczyka. Dolna część dzwonu ma drobne otworki świadczące o pierwotnym podkładzie ze skóry lub tkaniny. Hełm pochodzi z XI lub XII w.

Hełmy obręczowe lub żebrowe

Ich dzwon był zbudowany z kilku blach mocowanych do szkieletu z grubej żelaznej taśmy. Szkielet ten tworzyła obręcz będąca dolną krawędzią hełmu i połączone z nią łukowate żebra zbiegające się u jego szczytu. Niekiedy do dzwonu mocowano czepiec z kolczej plecionki.

Hełmy łuskowe

Dzwon złożony był z niewielkich metalowych łusek mocowanych do sztywnego kołpaka lub czapki z materiału organicznego. Okazy takie są spotykane na pieczęciach niektórych książąt z drugiej ćwierci XII w. Najprawdopodobniej pochodzą ze Wschodu.

Hełmy przypominające czapkę frygijską

Dzwon tych hełmów był lekko pochylony ku przodowi, czym przypominał czapkę frygijską. Okazy te miały orientalną genezę, a rycerstwo europejskie poznało je podczas wypraw krzyżowych.

Hełmy z płytą

Były to okazy o spłaszczonym i wydłużonym dzwonie, chroniącym policzki i kark, z ochroną twarzy w postaci półokrągłej płyty z otworkami wzrokowymi i wentylacyjnymi, przypominającymi kaski współczesnych spawaczy. Są one pochodzenia zachodnioeuropejskiego. Z tego rodzaju hełmów powstał najbardziej charakterystyczny dla średniowiecza hełm garnczkowy.

Hełm garnczkowy

Hełm garnczkowy był całkowicie zamknięty i chronił głowę oraz częściowo kark i szyję. W XIII w. miał kształt cylindra z płaskim szczytem. Dzwon składał się z kilku nitowanych blach wzmocnionych obręczami, na przodzie znajdowała się pojedyncza lub podwójna szczelina wzrokowa oraz otworki wentylacyjne. Hełm noszono mając na głowie czepek z tkaniny lub kaptur kolczy. Hełm garnczkowy miał istotne wady – ograniczone pole widzenia, utrudnione oddychanie oraz znaczny ciężar. Niezbyt dobrze chronił głowę, gdyż wytrzymałość dzwonu na uderzenia osłabiała skomplikowana budowa – złącza i płaski szczyt, po którym nie ześlizgiwały się ciosy zadane przez nieprzyjaciela.

Hełmy garnczkowe noszono w Polsce, jak świadczy ikonografia, do połowy XIV w. Okazy młodsze różniły się znacznie od XIII-wiecznego pierwowzoru. Dzwon, nadal złożony z kilku płyt, miał wysklepiony szczyt oraz wyraźną grań przednią, a krawędzie dolne opierały się o ramiona noszącego. Niekiedy front chroniła dodatkowa płyta. Taki hełm zwano wielkim. Na szczycie dzwonu, okrytego często labrami – płatami tkaniny w barwach heraldycznych właściciela, umieszczano klejnot, czyli plastyczne godło zbliżone lub identyczne z herbem rycerza.

Około połowy XIV w. hełm wielki przekształcił się z bojowego w paradny i turniejowy. Nadal pozostawał symbolem rycerza. W średniowiecznej sztuce uosabiał wysoki stan i godność. Konwencja ideologiczna i artystyczna owych lat nie pozwalała wyobrażać plebejów i pogan w hełmach garnczkowych, gdyż właściwe były tylko dla rycerzy chrześcijańskich, noszących typowy dla tradycji i ideologii łacińskiego Zachodu twór rzemiosła zbrojeniowego.

Sądzi się, że hełm garnczkowy nie był powszechny w całej Polsce. Ikonografia przedstawia je na głowach władców wielko- i małopolskich, śląskich czy pomorskich, natomiast panowie mazowieccy mają na swych dzielnicowych pieczęciach tradycyjne hełmy otwarte, niekiedy orientalnego wzoru. Ta mazowiecka odrębność (widoczna także w innych elementach uzbrojenia) była najprawdopodobniej efektem położenia dzielnicy na pograniczu z bałtyjskim i wschodnioeuropejskimi kręgami kultury.

Kapalin

Kapalin to ochrona głowy o starej tradycji. W późnym średniowieczu stał się najpospolitszym hełmem w Polsce. Kapalin znano już w starożytności, a ponowną popularność zyskał w Europie w XII w. W Królestwie Polskim pojawił się pod koniec XIII w., ale powszechny stał się w XIV w.

Hełm o kształcie kapelusza, sporządzony z kilku znitowanych blach lub, rzadziej, wykuty z jednego kęsa żelaza. Dzwon zbliżony kształtem do półkuli lub spłaszczonego stożka, przedłużony był rondem, lekko opuszczonym i rozchylonym na boki. W jego wnętrzu umieszczano zaczepy mocujące czepiec kolczy i wyściółkę. Z biegiem lat kapaliny przeszły ewolucję. Pod koniec XIV w. stopniowo pogłębiano dzwon i powiększano rondo, które bywało niekiedy tak szerokie, że wymagało wycięcia szczeliny wzrokowej. Pod koniec średniowiecza hełmy te miały podbródek, a na dzwonie grzebień. Co najmniej od poł. XIV w. kapaliny malowano lub barwiono, smarując je olejami lub smołą i ogrzewano w palenisku.

Na ziemiach polskich nie znaleziono oryginalnych kapalinów. Dwa egzemplarze odkryto natomiast w leżących w państwie krzyżackim ruinach gródka w Plemiętach, woj. kujawsko-pomorskie, spalonego na początku XV w.

Przekazy pisane zwą kapalin „isenhut”, „clobuczek”, „pilleus ferreus” bądź „kapalin”. Ceny hełmów odnotowane w źródłach są bardzo zbliżone, co dowodzi, że ich konstrukcja była niemal identyczna. Produkowano je w wielu miastach w warsztatach hełmiarzy lub płatnerzy. Aż do schyłku średniowiecza największym ośrodkiem ich wytwarzania pozostawał Kraków.

Kapaliny były, od XIV w. poczynając, pospolite w polskich siłach zbrojnych, podobnie jak w całej Europie łacińskiej. Używali ich wojownicy wszelkich kategorii, może z wyjątkiem najbogatszego rycerstwa. Dokumenty nadawcze dla posiadaczy ziemskich, a także wójtów i sołtysów świadczą, że były wśród nich najpopularniejszym hełmem. Przykłady noszenia ich przez ciężkozbrojnych kopijników znajdujemy w ikonografii – np. pochodzący z drugiej połowy XV w. poliptyk świętokrzyski z katedry wawelskiej. Kapaliny używane były przez strzelców z rycerskiego pocztu, a także mieszczan. Spis arsenału cechowego w Krakowie z 1427 r. stwierdzał, że powinno w nim spoczywać 169 hełmów, w tym 145 kapalinów. Dla porównania dodajmy, że w niektórych arsenałach krzyżackich kapaliny bywały jedynymi ochronami głowy, a w większości tych arsenałów przewa­żały liczebnie nad innymi.

Łebka

Łebka to hełm otwarty, stożkowaty, noszony z czepcem kolczym. Łebka powstała w wyniku ewolucji wczesnośredniowiecznego hełmu stożkowego, któremu przedłużono dzwon w partii tylnej oraz zastosowano nowy sposób dołączania czepca, mocowanego też do zaczepów rurkowatych umieszczonych przy dolnej krawędzi dzwonu. Dzwon miał łagodne linie, z wycięciem twarzowym, niemal pionową płaszczyzną tylną i kończastym szczytem. Wykonywano go z jednego lub dwóch starannie zgrzanych symetrycznych części, co eliminowało niedostatki hełmów wcześniejszych wykonywanych z kilku blach, gdyż podnosiło wytrzymałość na uderzenia. Do dolnej krawędzi dzwonu przypinano kolczy czepiec, odejmowany w razie potrzeby, chroniący kark i dolną część twarzy. Konstrukcja tego hełmu była bardzo udana – lekka i dobrze chroniąca głowę.

Łebki od drugiej połowy XIV w. stały się najczęstszą ochroną głowy polskiego rycerza. Takie hełmy, według źródeł pisanych, posiadali zarówno władcy, np. Władysław Jagiełło, jak i możni, średnie i drobne rycerstwo, a także straże miejskie i milicje.

Przyłbica

Hełm zwany przyłbicą pojawił się w Europie Zachodniej około połowy XIV w. Przyłbica to hełm z ruchomą zasłoną, a nie sama zasłona. Zasłona ta nie była częścią dzwonu, ale łączyła się z nim za pomocą zaczepu lub zawiasu czołowego lub dwóch zawiasów skroniowych.

Przyłbica to łebka, której dodano zasłonę.

W najstarszych odmianach jest nią niewielki ruchomy nosal złączony jednym końcem na stałe z kapturem kolczym, a zaczepiany drugim na haczyku umieszczonym na przodzie dzwonu. Wkrótce to niepraktyczne rozwiązanie zastąpiono nowym. W miejsce nosala pojawiła się zasłona większa, wypukła, nie przylegająca do twarzy, ze szczeliną wzrokową i otworkami wentylacyjnymi. Umocowywano ją na zaczepie, a później na zawiasach z boku dzwonu, dzięki czemu można było zasłonę podnieść lub odłączyć. W końcu XIV w. pojawiły się przyłbice z zasłoną mocno wydłużoną, zbliżoną do zwierzęcej paszczy. Dzwon hełmu uległ wydłużeniu i wysunął się do tyłu by równoważyć ciężar zasłony. Hełm budził grozę niesamowitym wyglądem, a wyraz maski bywał indywidualizowany. Do hełmu tego przylgnęła nazwa „psi kaptur”.

W polskich źródłach pisanych przyłbice kryją się pod nazwą „przelbicza”, „brzelbicza”. Przyłbice były drogie, gdyż w XV w. kosztowały tyle, ile dwa szłomy lub trzy-cztery kapaliny. Nosili je wyłącznie kopijnicy, a więc ciężkozbrojni. Prawdopodobnie produkowano je w Polsce, choć nie wiadomo w jakich ośrodkach.

Salada

Salada w późnośredniowiecznej polszczyźnie zwana była „lepka”. Geneza tego typu hełmu nie jest do końca wyjaśniona, być może powstał w wyniku ewolucji kapalinu. Opuszczona ku dołowi kreza salady wymagała wycięcia szczeliny wzrokowej, co spowodowało wydłużenie tylnej ściany dzwonu osłaniającej kark, która przybrała postać nakarczka. Salady mają także zasłonę o górnej części profilowanej, mocowaną na zawiasach skroniowych. Dolną część twarzy zabezpiecza podbródek łączony z napierśnikiem zbroi. Jest to więc niemal zamknięta ochrona głowy.

Salady zyskały popularność wśród wojowników polskich, zarówno zaciężnych konnych, jak pieszych, wśród dostojników oraz mniej zamożnej szlachty.

Hełmiarze

W Polsce, podobnie jak w innych krajach europejskich, hełmy wykuwano w warsztatach specjalistów – hełmiarzy, a także płatnerzy, należących z reguły do zbiorowego cechu kowali. Wyodrębnienie się wytwórców ochron głowy nastąpiło w efekcie postępu produkcji zbrojeniowej. W 1326 r. w Krakowie pracował Hannus „helmfrint”, inna nazwa hełmiarzy to „helmsmeden” lub „galeatores”. Do połowy XV w. w Krakowie działało minimum dziesięć warsztatów produkujących hełmy, nie licząc płatnerskich. Wśród hełmiarzy istniała zapewne specjalizacja. We Lwowie, w latach 1382-1414, pracował Piotr Eysenhutil (Ysenhuter), a więc rzemieślnik wykuwający kapaliny.

Hełmy XVI-XIX w

Popularnym rodzajem hełmu używanego w XVI-XVII wiekach był morion. W okresie tym i następnym hełmy jednak straciły na popularności, wraz z rozwojem broni palnej, przeciw której nie stanowiły osłony.

W XVIII-XIX wiekach hełmy stosowały tylko nieliczne formacje wojskowe, jak kirasjerzy oraz formacje porządkowe. Hełmy tego okresu pełniły w dużej mierze funkcje ozdobne i wyróżniające. Jednym z szerzej stosowanych hełmów XIX wieku była niemiecka skórzano-metalowa pikielhauba.

W XVII-XVIII wiekach, specyficzne były w Polsce szyszaki używane przez husarię, wywodzące się od staropolskiego szyszaka. miały podobną, choć mniej szpiczastą budowę dzwonu, od tyłu zakończonego segmentowanym nakarczkiem, po bokach nachodzącymi na uszy policzkami, posiadającymi otwory dźwiękowe, często w kształcie serc. Z przodu miał dwustronny nosal, z jednej strony szpiczasty i wąski, a z drugiej z rozszerzoną, sercowatą osłoną. Możliwe było przykręcenie go szeroką osłoną do dołu, lub odwrotnie.

W tym samym czasie popularność na ziemiach Rzeczypospolitej zyskała turecka misiurka, hełm złożony z płaskiego, lekko wypukłego „talerza”, chroniącego szczyt czaszki i z umocowaną kolczą ochroną czoła, boków głowy i karku. Stosowany tylko i wyłącznie na skórzanej czapce bądź turbanie, gdyż nie posiadał wyściółki.

Hełmy nowoczesne

Potrzeba ponownego wprowadzenia ochronnych nakryć głowy dla żołnierzy stała się widoczna na początku I wojny światowej, kiedy na froncie zachodnim żołnierze zalegli w okopach wojny pozycyjnej, narażeni na częsty ostrzał artylerii i moździerzy. Przystąpiono wówczas do opracowania hełmów stalowych, chroniących przed odłamkami pocisków, zwłaszcza padających z góry, a także - w pewnym zakresie - przed pociskami broni palnej padającymi pod kątem, z większych odległości. Jako pierwszy wprowadzono szeroko w 1915 francuski hełm wz.15, opracowany pod kierunkiem płk. Augusta Adriana (tzw. hełm Adriana), przyjęty następnie także przez niektóre inne armie Ententy. Był on średnio głęboki, stosunkowo lekki i wyróżniał się podłużnym grzebieniem nad dzwonem hełmu, przykrywającym otwór wentylacyjny oraz charakterystycznym daszkiem i nakarczkiem, lecz zapewniał niewielki stopień ochrony. W tym samym roku wprowadzono brytyjski hełm Mk I, płytki, lecz o kształcie opracowanym w celu jak najlepszego odbijania kulek szrapneli (przypominający kształtem średniowieczne kapaliny). Hełm ten zaadaptowany został także przez armię amerykańską. W 1916 wprowadzono niemiecki hełm wz.16, tzw. stahlhelm, głęboki i ciężki, zapewniający najlepszą ochronę, o kształcie nawiązującym do średniowiecznej łebki, z charakterystycznymi wywiniętymi na zewnątrz nausznikami połączonymi z nakarczkiem. Masa tych hełmów wynosiła od 0,67 ÷ 0,76 kg (francuski) do 0,98 ÷ 1,4 kg (niemiecki), grubość blachy od 0,7 mm (francuski) do 1,1 mm (niemiecki). Nowoczesne hełmy wewnątrz miały wkładki skórzane, zwykle składające się z kilku płatów, wiązanych na górze, pod dzwonem hełmu, pozwalających na dopasowanie hełmu do głowy i zapewniających amortyzację. Hełmy te nie chroniły jednak bezpośrednio przed pociskami broni palnej padającymi prostopadle – jedynie niemiecki stahlhelm miał możliwość nałożenia przedniej płyty pancernej, lecz nie była ona popularna z uwagi na masę i jedynie częściową ochronę. Ku końcowi I wojny światowej hełmy stały się powszechnym ogólnowojskowym nakryciem głowy.

Nowsze modele tych hełmów, zachowujące ich ogólny kształt, używane były w armiach francuskiej (model 26), brytyjskiej (Mk 2) i niemieckiej (M35, M42) także podczas II wojny światowej. Inne państwa, m.in. Polska, Włochy, Japonia, ZSRR i USA opracowały w latach 30. i 40. własne wzory hełmów stalowych, z reguły głębokich. Hełmy wykonane z nowych gatunków stali były odporne na pociski pistoletowe i pośrednie oraz pociski karabinowe wystrzelone z dużych odległości. W Wojsku Polskim w okresie międzywojennym używano różnych hełmów importowanych i pozaborczych, najliczniej francuskich wz.15, lecz na początku lat 30. wprowadzono własny typ głębokiego hełmu wzór 31, w który wyposażono w całości pierwszoliniowe jednostki piechoty do 1939 roku, natomiast kawaleria używała w 1939 lekkich hełmów francuskich. Hełmy stalowe projektowane i stosowane były jeszcze przez kilkadziesiąt lat po wojnie. Na przykład w Polsce od końca lat 60. standardowym hełmem stał się głęboki hełm stalowy wz. 67, o grubości blachy 1,4 mm i masie czerepu (bez wyposażenia wewnętrznego) 1,5 kg.

Od lat 80. XX wieku hełmy stalowe zaczęły być stopniowo wypierane przez hełmy wykonywane z włókien sztucznych, zwłaszcza włókien paraaramidowych (Kevlaru), które charakteryzują się kilkakrotnie większą odpornością od hełmów stalowych, przy podobnej masie. Pierwszym udanym modelem, powszechnie stosowanym do chwili obecnej w wielu armiach, był amerykański hełm kevlarowy PASGT opracowany w 1975. Również w Polsce opracowano i wprowadzono w latach 90. podobny hełm tego rodzaju wz. 93, o wysokim stopniu odporności. Produkowane są też hełmy z włókna szklanego laminowanego nylonem balistycznym.

• Nowakowski Andrzej, Uzbrojenie średniowieczne w Polsce: (na tle środkowoeuropejskim), 1991, Toruń.
• Jacek Kijak, Hełmy Wojska Polskiego 1917-2000, Warszawa 2004.