Skrzypce (wł. violino, skrót: vno.) – muzyczny instrument strunowy z grupy smyczkowych. Obecnie skrzypce są najmniejszym instrumentem z tej grupy, zarazem charakteryzują się najwyższym strojem.

Budowa

Pudło skrzypiec składa się z dwóch lekko wypukłych płyt, wierzchnia często wykonana z drewna świerkowego, spodnia z drewna jaworowego. Płyty łączą ze sobą boczki, również z drewna jaworowego. Płyty mają boczne wycięcia w kształcie litery C. Na wierzchniej płycie umieszczone są otwory rezonansowe w kształcie litery f, zwane również efami. Wierzchnia płyta wzmocniona jest belką przebiegającą pod struną G. Od wewnątrz płytę wierzchnią i spodnią rozpiera drewniany kołeczek zwany duszą (przenosi drgania z płyty wierzchniej na spodnią). Do pudła rezonansowego przymocowana jest szyjka, na niej znajduje się bezprogowa podstrunnica, a całość kończy komora kołkowa z główką zwykle w charakterystycznym kształcie ślimaka. 4 struny, podparte na podstawku (zwanym też mostkiem), napinane są za pomocą kołków umieszczonych w komorze kołkowej. Skrzypkowie bardzo często w otwory zaczepienia strun (w strunniku) zakładają jednak mikrostroiki (śrubki służące do dokładnego dostrajania skrzypiec). Strunnik zaczepiony jest (zazwyczaj plastikową) żyłką tzw. folgą do guzika umieszczonego w dolnej części skrzypiec.

Struny skrzypiec, niegdyś wykonywane z preparowanych jelit zwierzęcych, dziś wykonywane są z nylonu, najczęściej z owijką metalową, lub z metalu (różne stopy, gdyż ma to wpływ na brzmienie instrumentów).

Smyczek to drewniany, sprężysty pręt, najlepiej z drewna fernambukowego, na który naciąga się włosie (najlepiej naturalne, przygotowane z końskiego ogona). Z jednej strony włosie jest umieszczone w główce smyczka (szpic), a u dołu – w żabce (zwykle drewniana – wykonana z hebanu lub innego gatunku twardego drewna, ale może być też plastikowa czy z kości słoniowej). Na końcu żabki znajduje się śrubka służąca do odpowiedniego naciągnięcia włosia.

W swojej historii budowniczy skrzypiec, lutnicy, szukając idealnego brzmienia instrumentu, eksperymentowali z jego wymiarami, materiałami (np. do dziś posądza się Stradivariego, iż cała tajemnica jego instrumentów tkwi w składnikach lakieru). Działo się tak zwłaszcza w baroku, a potem w XIX wieku. Powstały więc różne typy skrzypiec, tzw. szkoły – są one w zasadzie nierozróżnialne dla zwykłego człowieka, ale mają wielkie znaczenie dla historii tego instrumentu.

Dla potrzeb produkcji masowej, zwłaszcza koniecznej w przypadku szkolnictwa, stworzono 8 standardowych wielkości skrzypiec – podane poniżej wartości odnoszą się do długości całych skrzypiec razem z gryfem:

Instrument posiada cztery struny strojone w naturalnych kwintach do następujących dźwięków (począwszy od najniżej strojonej) – g (196Hz), d¹ (293,7Hz), a¹ (440Hz), e² (659,3Hz) i obejmuje zakres dźwięków od g do c⁵.

Sposób gry

Skrzypek opiera instrument na lewym ramieniu, przytrzymując głową (kładąc ją na podbródku). Lewą ręką chwyta szyjkę, palcami naciskając struny w odpowiednich miejscach dla pożądanego dźwięku. W prawej ręce zaś trzyma smyczek, który opierając o strunę przesuwa w miejscu między podstawkiem a gryfem. Taka gra określana jest arco, może także szarpać struny palcami – ten sposób to pizzicato. Jest wiele rodzajów gry smyczkiem (rodzaje artykulacji) – legato (gra ciągła), détaché, portato (smyczki oddzielane), podrzucane, podbijane, odbijane – wszystkie te umiejętności świadczą o dobrym opanowaniu gry przez skrzypka.

Również lewa ręka ma swoje specjalizacje – grę w pozycjach (od 1 do 12), sposób i jakość wibracji (ruchu palca wzdłuż struny – w celu zmiękczenia dźwięku) celność palcowa (intonacja), biegłość (szybkość stawiania palców), chwytanie wielodźwięków (dwudźwięków). Nuty zapisywane są w kluczu wiolinowym.

Podręczniki

Od XVII wieku ukazywały się podręczniki do nauki gry na skrzypcach. Dzisiaj stanowią cenne źródło informacji o dawnych instrumentach i sposobach gry. Najbardziej znany to: Leopold Mozart Versuch einer gründlichen Violinschule wydanej w 1756 w Augsburgu^[1]. W XVII i XVIII wieku szkoły nauki gry na skrzypcach wydali też m.in. Daniel Speer, Georg Fackl, Daniel Merck, Caspar Majer i Francesco Geminiani^[2].

Historia skrzypiec

Według mitologii wynalazcą instrumentów smyczkowych był Merkury, a skrzypiec – Orfeusz. Safona wymyśliła smyczek naciągnięty włosami konia^[3].

Współczesne skrzypce wywodzą się ze skrzypiec barokowych, które wyewoluowały z kilku instrumentów używanych wcześniej (łuk, fidel, lira da braccio zwana też violą da braccio, rebec, gęśliki podhalańskie, crwth itp.)

Niektórzy naukowcy przyjęli hipotezę, że początków skrzypiec należy szukać na ziemiach polskich. Ważnym dowodem są instrumenty smyczkowe znalezione na terenie Polski w trakcie badań archeologicznych: pochodzące z XI wieku gęśle z Opola, znaleziony w 1948 roku w Gdańsku pięciostrunowy instrument z XII wieku oraz sześciostrunowy instrument z XV wieku zwany fidelią płocką, wykopany w 1986 roku w Płocku.

Bezpośrednim przodkiem skrzypiec były najprawdopodobniej polskie skrzypce (niem. Polnische Geige)^[4], które jako czterostrunowy instrument strojony w kwintach wspomina Martin Agricola (1545) i Michael Praetorius (1619), a które przeniknęły z Polski do Włoch.

• Pierwsze użycie nazwy skrzypice można znaleźć w zabytkach literatury polskiej już z II połowy XV wieku i I połowy XVI wieku.
• Pierwszy raz włoskiego terminu określającego skrzypce użyto w 1523 roku we Włoszech, w dokumencie będącym rachunkiem za wykonaną usługę za sześć skudów za naprawę trompetts et vyellon.
• Pierwsze graficzne wyobrażenie skrzypiec pochodzi z malowideł w kościele św. Krzysztofa w Vercelli Madonna degli aranci Gaudenzio Ferrari z roku 1529.
• Pierwszy znany występ z użyciem skrzypiec miał miejsce w czasie przyjęcia cesarza Karola V i króla Franciszka I przez papieża Pawła III w Bolonii w 1538.
• Martin Agricola w traktacie Musica Instrumentalis Deutsch z 1528 roku opisuje szeroko używany w Polsce instrument – polnischen Geige^[5].
• Najstarsze skrzypce, które przetrwały do dzisiaj, zostały wykonane ok. r. 1560 w Cremonie przez Andrea Amatiego na zamówienie króla Francji Karola IX i noszą jego imię. Pochodzą z kompletu 24 skrzypiec, za które Amati został odznaczony przez króla.
• Pierwsza publikacja muzyki na skrzypce pochodzi z 1581 i zawiera ówczesną francuską dworską muzykę taneczną.
• Michael Praetorius w traktacie Syntagma Musicum (1619) zamieszcza ilustrację skrzypiec i – podobnie jak Agricola – używa nazwy polnische Geigen (pol. Polskie skrzypce) oraz stwierdza, że z Polski wywodzą się najwybitniejsi muzycy grający na tym instrumencie.

Okres baroku – wiek XVII i pierwsza połowa XVIII wieku – jest już okresem ogromnej popularności instrumentu. Skrzypce barokowe wyglądały nieco inaczej niż współczesne, miały nieco krótszą szyjkę, płaski i krótki gryf, struny z jelit zwierzęcych, nie używano także podbródka.

W tym okresie w całej Europie istniało wiele zakładów lutniczych produkujących skrzypce – głównie we Włoszech, Francji i Niemczech. Zajmowały się tym również całe rodziny, jak np. Amati czy Guarneri. Również w Polsce działały wybitne rody lutnicze Grobliczów i Dankwartów.

Od początku XVII w. muzykę na skrzypce komponują praktycznie wszyscy kompozytorzy. W dwudziestoleciu międzywojennym rzeźbiarz oraz lutnik zamieszkały we wsi Rpa w woj. małopolskim Antoni Hybel wynalazł tzw. polskie skrzypce z duszą skrzydlatą, które miały uproszczoną konstrukcję ułatwiającą grę na tym instrumencie^[6].

Stradivarius

Do najsłynniejszych budowniczych skrzypiec wszech czasów należy Antonio Stradivari. Wytworzył on około 1100 egzemplarzy, z których wiele zachowało się do dziś. Skrzypce Stradivariego są przedmiotem pożądania współczesnych instrumentalistów, stać na nie jednak tylko najbogatszych, często też są własnością instytucji, fundacji lub skarbu państwa.

W ostatnim dziesięcioleciu dwudziestego wieku na publicznych aukcjach sprzedano sześć par skrzypiec pochodzących z pracowni Stradivariego. Osiągnęły one następujące ceny:

• listopad 1990- 820 000 GBP za instrument z 1720 r.
• 1 listopada 1994 – 501 390 USD
• 21 marca 1995 – 610 670 USD
• 20 czerwca 1995 – 604 555 USD
• 31 października 1995 – 219 620 USD
• 19 marca 1997 – 202 520 USD
• 18 listopada 1998 – 877 422 USD

Skrzypkowie i skrzypaczki

W dawnej Europie skrzypce uważane były za instrument nienadający się dla młodych kobiet, zwłaszcza z tzw. dobrych domów, co tak wyjaśnia Danuta Gwizdalanka:

Skrzypce miały deformować sylwetkę, groziły szpecącym znamieniem na podbródku, a z łopotania obszernych rękawów sukni skrzypaczek naśmiewano się w prasie. Tabuizacja skrzypiec powoli zaczęła ustępować w połowie XIX stulecia, stopniowo wzrastała więc ilość dziewcząt wybierających dla siebie ów instrument. Około 1900 roku magazyny kobiece zapewniały niespokojne matki, iż gra na skrzypcach nie narusza zasad dobrego tonu^[7].

Zobacz też