Stan Lee, właśc. Stanley Martin Lieber (ur. 28 grudnia 1922 w Nowym Jorku, zm. 12 listopada 2018 w Los Angeles) – amerykański scenarzysta, producent komiksowy i filmowy, współtwórca postaci Spider-Mana. Wieloletni prezes i członek zarządu wydawnictwa komiksowego Marvel Comics. W 2008 roku odznaczony został Narodowym Medalem Sztuki.

We współpracy z kilkoma artystami, m.in. Jackiem Kirbym, Stevem Ditko i swoim bratem Larrym Lieberem współtworzył wiele postaci z komiksowego uniwersum Marvela (to m.in. Spider-Man, Iron Man, Hulk, Doktor Strange, Fantastyczna Czwórka, Daredevil, Czarna Pantera, Thor oraz X-Meni). Dzięki niemu Marvel Comics z niewielkiego lokalnego wydawcy zmieniła się w jednego z największych wydawców komiksowych na świecie.

Życiorys

Młodość i początki kariery

Przyszedł na świat w Nowym Jorku jako Stanley Martin Lieber. Jego rodzice, Celia Solomon i Jack Lieber, byli żydowskimi imigrantami z Rumunii. Rodzina przeprowadzała się wielokrotnie na terenie Nowego Jorku. Uczęszczał do szkoły średniej na Bronksie (DeWitt Clinton High School). Jako nastolatek bardzo lubił pisanie. W latach szkolnych zaczął już marzyć o karierze pisarskiej. Początkowo wykonywał drobne zlecenia – pisał nekrologi dla agencji prasowych i zachęcał do wykupienia prenumeraty gazety „New York Herald Tribune”^[1]. Podejmował się też innych zajęć dorywczych, był m.in. roznosicielem kanapek i chłopcem na posyłki. Szkołę średnią ukończył w 1939 roku, wcześniej niż jego rówieśnicy^{[potrzebny przypis]}.

Z pomocą swojego wuja Robbiego Solomona i wydawcy komiksów Martina Goodmana został pomocnikiem w wydawnictwie Timely Comics, które miało później rozwinąć się i zmienić nazwę na Marvel Comics. Nie miał zamiaru zajmować się komiksami. Marzył o karierze wielkiego pisarza. Wtedy też powstał jego pseudonim literacki – Stan Lee. Jak wyjaśnił wiele lat później, miał zamiar pisać pod swoim prawdziwym nazwiskiem tzw. poważną prozę. Pierwszą jego komiksową publikacją były dialogi do trzeciego numeru komiksu Captain America Comics w maju 1941 roku. Był na tyle zdolny, że bardzo szybko otrzymał posadę redaktora^[2].

Wkrótce po wybuchu wojny zgłosił się na ochotnika do wojska. W latach 1942–1945 służył w United States Army Signal Corps, gdzie pisał instrukcje oraz scenariusze filmów szkoleniowych i propagandowych. Wymyślał także slogany reklamowe. Zdemobilizowany został w 1945 roku^{[potrzebny przypis]}.

Komiksowa rewolucja

W latach 50. Lee wrócił do wydawnictwa, które znane było już wtedy jako Atlas Comics. Kontynuował karierę scenarzysty, pisząc utrzymane w różnej stylistyce komiksy, głównie romanse, westerny oraz sci-fiction. Pod koniec dekady był rozczarowany swoją pracą i rozważał odejście ze spółki. Na początku lat 60. zaproponował zmianę nazwy wydawnictwa na Marvel Comics. W odpowiedzi na rosnącą popularność drużyn superbohaterów, takich jak wydawane przez konkurencyjne DC Comics Justice League Of America, Stan został zobligowany przez swojego szefa Martina Goodmana do stworzenia takiej drużyny. Kiedy dostał zlecenie od Goodmana, chciał już porzucić wydawnictwo. Jego żona Joan namówiła go, by napisał historię zupełnie inną niż dotychczasowe, bardziej nastawioną na myśli bohaterów i zaangażowanie w rzeczywiste problemy świata, w przeciwieństwie do odrealnionych historii z DC^{[potrzebny przypis]}.

W taki sposób powstali bohaterowie niepozbawieni normalnych, ludzkich problemów, bliżsi czytelnikowi niż niezniszczalny, pomnikowy Superman czy niewyobrażalnie bogaty Batman (obie postacie były wydawane przez konkurencyjne DC Comics). Pierwszymi bohaterami stworzonymi przez Stana Lee byli Fantastic Four. Gdy komiksy z nimi w roli głównej odniosły sukces, Stan stworzył kolejnych bohaterów, z którymi czytelnik mógłby się identyfikować. Tak powstali: Hulk, Iron Man, Thor, X-Men (wraz z Jackiem Kirbym), Daredevil (wraz z Billem Everettem), Doctor Strange (razem ze Steve’em Ditko) i najpopularniejszy super heros z uniwersum Marvela, Spider-Man^{[potrzebny przypis]}.

Wraz z nowym sposobem opowiadania historii o super bohaterach Stan Lee wprowadził inne charakterystyczne dla tego gatunku elementy, jak chociażby ramka na pierwszej stronie komiksu, na której wymienione są nazwiska scenarzysty, rysownika, rysownika kładącego tusz i osoby zajmującej się liternictwem. Nowością były też „strony klubowe”, na których czytelnicy mogli dowiedzieć się, co będzie się działo zarówno w świecie komiksów, jak i w światku komiksowym^{[potrzebny przypis]}.

W latach 60. Lee był zaangażowany osobiście w większość wydawanych przez Marvel Comics tytułów. Zajmował się nie tylko scenariuszami, moderował także „strony klubowe”, na których odpisywał na listy fanów (co stało się standardem w komiksach amerykańskich). Z czasem stała rubryka Stana (Stan’s Soapbox) stała się nie tylko miejscem wymiany zdań między wydawnictwem a fanami, ale i elementem kampanii edukacyjnej. Stan starał się przemycać tam treści antynarkotykowe i antyrasistowskie. Poza tym umieszczał w swoich komiksach wymyślne słowa, mając na celu poszerzanie słownictwa młodzieży^{[potrzebny przypis]}.

Z czasem dzięki niemu wypracowany został pewien schemat powstawania komiksów, tzw. Metoda (czy też styl) Marvela (Marvel Method). Owa metoda polega na ścisłej współpracy pomiędzy scenarzystą a rysownikiem w trakcie tworzenia komiksu. Wcześniej scenarzysta dostarczał scenariusz rysownikowi i z zasady nie miał wypływu na ostateczny kształt pracy. W nowej metodzie rysownik i scenarzysta współtworzą całość komiksu. W związku z taką kooperacją ciężko jest jednoznacznie przyznać autorstwo jakiejś postaci jednemu autorowi^{[potrzebny przypis]}.

W 1971 roku zreformował organizację cenzorską komiksów Comics Code. Amerykański Departament Zdrowia, Nauki oraz Opieki poprosił go o napisanie historii ostrzegającej przed niebezpieczeństwem ze strony narkotyków. Lee napisał więc historię przyjaciela Spider-Mana uzależnionego od tabletek, która ukazała się w komiksie Amazing Spider-Man #96. Organizacja Comics Code Authority sprzeciwiła się jednak jego publikacji, gdyż pokazywał on, w jaki sposób zażywa się narkotyki. Mimo to wydano komiks, który z miejsca osiągnął sukces kasowy i zapewnił wydawnictwu status podmiotu uczestniczącego w edukacji społeczeństwa^[3].

W późniejszych latach Lee stał się wiodącym reprezentantem i publicznym wizerunkiem Marvela. Uczestniczył w wielu konwentach komiksowych na terenie całego kraju, prowadząc liczne wykłady i dyskusje. W 1981 roku przeniósł się do Kalifornii, aby rozwijać aspekty telewizyjne i promocyjne Marvela. Był producentem wykonawczym wielu filmów bazujących na komiksach, często też występował w nich gościnnie. Użyczał również swojego głosu postaciom z serialów animowanych. W 1994 roku został zaliczony w poczet wybitnych twórców komiksów wprowadzonych do „Hali Sławy Nagrody Willa Eisnera” (Will Eisner Award Hall of Fame), a rok później został wyróżniony wpisaniem jego nazwiska do „Hali Sławy Jacka Kirby’ego” (Jack Kirby Hall of Fame)^{[potrzebny przypis]}.

Ikona popkultury

Nowe podejście do tematu spowodowało drastyczny wzrost popularności zarówno wydawnictwa, jak i samego Stana Lee. Stał się gwiazdą świata komiksów i częstym gościem honorowym konwentów komiksowych^{[potrzebny przypis]}.

Przez krótki czas Stan Lee był prezesem Marvel Comics, ale porzucił to stanowisko, gdy uświadomił sobie, że taka funkcja wiąże się z finansami, a nie z procesem twórczym, który interesował go najbardziej^{[potrzebny przypis]}.

Uważany jest za żyjącą ikonę amerykańskiego komiksu^[4]. Stan Lee czynnie uczestniczył w przedsięwzięciach z branży komiksowej i filmowej. Pojawiał się również jako gość specjalny na wielu konwentach czy też premierach komiksowych filmów, w których grał epizodyczne role. Pojawił się też w serialach Herosi i Teoria wielkiego podrywu oraz w filmie Szczury z supermarketu, którego reżyser Kevin Smith jest jego wielkim fanem^[5]. Występuje on też w grze „Lego Marvel Super heroes”, gdzie na każdym poziomie gry można go uratować, a potem nawet nim grać, dostaje on tam kilka umiejętności bohaterów których stworzył. W grze jest szansa na spotkanie go w filmikach przed rozpoczęciem rozgrywki^{[potrzebny przypis]}.

Śmierć

Zmarł w Los Angeles 12 listopada 2018 roku w wieku 95 lat^[6][7][8][6]. O śmierci poinformowała jego córka^[6]. W poniedziałek rano ze szpitala do jego domu w Hollywood Hills przyjechała karetka pogotowia i został on przewieziony do Centrum Medycznego Cedars-Sinai, gdzie rankiem zmarł^[6][9]. Cierpiał na kilka chorób – miał problemy z zapaleniem płuc i problemy ze wzrokiem^[6]. Przyczyna śmierci nie jest znana^[9]. Jego córka powiedziała: „Mój ojciec kochał wszystkich swoich fanów. Był najwspanialszym, najbardziej przyzwoitym człowiekiem”^[6].

Życie prywatne

W 1947 roku ożenił się z modelką Joan Boocock (1922–2017)^[10][11]. Mieli córkę Joan C. (ur. 1950)^[12]. Ich druga córka, Jan Lee, zmarła jeszcze jako dziecko w 1953 roku^{[potrzebny przypis]}.

Młodszy brat Stana, Larry Lieber (ur. 1931), również jest scenarzystą komiksowym, przez wiele lat także związanym z wydawnictwem Marvel Comics^[13].

Role cameo

Jak zostało wspomniane, Stan Lee pojawia się w większości ekranizacji komiksów Marvela^[14].

Incredible Hulk (serial animowany 1982)

Stan Lee jest narratorem każdego z trzynastu odcinków tego serialu. Komentuje początek, koniec, a także każdą z bardziej dramatycznych sytuacji.

Hulk przed sądem (1989)

Tutaj Stan pojawia się jako jeden z widzów, którzy siedzą na rozprawie sądowej.

Fantastyczna Czwórka (serial animowany 1994)

W odcinku 4. Skrulle mówią w swoim języku. Animowany Stan Lee przerywa akcję na krótką chwilę, aby uruchomić kieszonkowego tłumacza dla widzów.

Spider-Man (serial animowany 1994)

W ostatnim odcinku Peter Parker trafia do alternatywnej względem swojej Ziemi. Gdzie jest tylko wymyśloną postacią, a Spidey jest w rzeczywistości aktorem, który jedynie go gra. Ten zapragnął, by prawdziwy Spider-Man spotkał się twarzą w twarz ze swoim twórcą.

X-Men (2000)

Po pojawieniu się Stana Lee 11 lat wcześniej, studio 20th Century Fox postanowiło również pokazać na chwilę stwórcę większości bohaterów. Tutaj pojawia się ledwo zauważalny jako sprzedawca napojów na plaży.

Spider-Man (2002)

Stan Lee jest świadkiem ataku Zielonego Goblina i panikując pomaga uciec dziewczynce.

Daredevil (2003)

Stan jako starszy pan z gazetą nie zatrzymuje się przed jadącymi samochodami a młody Matt bez problemu ratuje mu życie. Dodatkowo jego nazwisko było użyte jako jeden z klientów prawnika^{[potrzebny przypis]}.

Hulk (2003)

W Hulku jest policjantem, który tylko wychodzi z budynku razem ze swoim partnerem.

Spider-Man 2 (2004)

W drugim Spider-Manie jest podobnie. Stan jest świadkiem walki Spidey’ego z Dr. Octopusem i ponownie ratuje kobietę przed gruzem, który prawie w nią uderzył.

Fantastyczna Czwórka (2005)

Stan Lee jako listonosz daje Reedowi Richardsowi list.

X-Men: Ostatni Bastion (2006)

Tutaj Stan jest jednym z sąsiadów młodej Jean Grey. Jean chcąc pokazać swoją moc, siłą umysłu sprawiła, że przedmioty dookoła lewitowały, jak również woda wypływająca z węża ogrodowego, który trzymał właśnie Stan Lee.

Spider-Man 3 (2007)

Peter Parker zatrzymuje się, by zobaczyć ogłoszenie, informujące, że Spider-Man dostał klucze do miasta. Stan podchodzi do niego i chwilę z nim rozmawia a propos ogłoszenia.

Fantastyczna Czwórka: Narodziny Srebrnego Surfera (2007)

Stan stara się wejść na ślub Reeda Richardsa i Susan Storm, jednak mężczyzna czytający listę mu nie wierzy, że jest Stanem i go odsyła. „I should be on that list.” „Powinienem być na tej liście.” „No, really I’m Stan Lee!” „Naprawdę, jestem Stan Lee!”

Herosi (serial, 2007)

Stan Lee pojawia się jako kierowca autobusu i rozmawia krótko z Hiro.

Iron Man (2008)

Tony Stark spotyka Stana w otoczeniu gromadki dziewczyn i mu gratuluje.

Incredible Hulk (2008)

Kiedy przez przypadek do jednego z napoi dostaje się gamma, Stan Lee nieświadomy niczego wypija substancję.

Iron Man 2 (2010)

Stan (jako Larry King) spotyka Tony’ego na Stark Expo.

Thor (2011)

Stan Lee w samochodzie próbuje wydostać Mjolnir z Ziemi, jednak z niepowodzeniem. „Did it work?”

Kapitan Ameryka: Pierwsze starcie (2011)

Stan jest jednym z generałów wojska.

Avengers (2012)

Podczas wiadomości, Stan oznajmia, że nie wierzy w to, by w Nowym Jorku byli superbohaterowie i powraca do gry w szachy. W usuniętej scenie Steve Rogers spotyka Stana w restauracji.

Mega Spider-Man (2012–2017)

Stan pojawia się w wielu odcinkach jako woźny w liceum do którego uczęszcza Peter.

Niesamowity Spider-Man (2012)

Stan jako jedna z osób grona pedagogicznego (prawdopodobnie bibliotekarz), ma założone słuchawki i nie słyszy walczących za nim Jaszczura i Spider-Mana, który uratował mu wtedy życie^{[potrzebny przypis]}.

Agenci T.A.R.C.Z.Y. (2013–)

Jemma Simmons i Phil Coulson spotykają Stana Lee w pociągu w otoczeniu dwóch dziewcząt. Stan mówi Jemmie, że przykro mu z powodu straty matki i poucza Coulsona.

Iron Man 3 (2013)

Stan Lee jako jury w konkursie modelek daje jednej z nich 10/10.

Thor: Mroczny świat (2013)

W domu starców (lub domu dla psychicznie chorych) Erik Selvig zabiera but Stana i tłumaczy wszystkim konstrukcję kosmosu. Po zapytaniu Selviga o pytania, Stan upomina się o but.

Kapitan Ameryka: Zimowy żołnierz (2014)

Po tym jak Kapitan Ameryka zabiera swój kostium w muzeum, Stan pracujący tam widzi brak i oznajmia, że go zwolnią.

Niesamowity Spider-Man 2 (2014)

Stan pojawia się na rozdaniu dyplomów maturzystów.

Strażnicy Galaktyki (2014)

Kosmita Stan podrywa pewną czerwonoskórą kobietę, co zauważa Rocket.

Agentka Carter (2015)

W odcinku czwartym siedzi koło Howarda, którego pyta o to, czy pożyczy mu dodatek sportowy.

Avengers: Czas Ultrona (2015)

Stan Lee pojawia się jako weteran Drugiej Wojny Światowej, na imprezie w Avengers Tower i pije 1000 letni alkohol z Thorem. Po wypiciu zostaje wyniesiony i mamrocze swoje charakterystyczne słowo „Excelsior”.

Ant-Man (2015)

Stan Lee pojawia się w końcowej scenie, gdzie jest barmanem.

Daredevil (2015-)

W trzynastym, ostatnim odcinku pierwszego sezonu można zobaczyć na ścianie zdjęcie ukazujące Stana.

Jessica Jones (2015–)

Zdjęcie Stana Lee na ścianie posterunku policji.

Deadpool (2016)

Stan Lee pojawia się jako DJ w klubie ze striptizem.

Stan Lee’s Lucky Man (2016–)

W pilotażowym odcinku serialu główny bohater Harry widzi Stana dającego autografy w sklepie z komiksami.

Kapitan Ameryka: Wojna bohaterów (2016)

Stan Lee pojawia się pod koniec filmu jako kurier FedEx dostarczający przesyłkę dla Tony’ego, gdzie myli jego nazwisko ze „Stank”.

Doktor Strange (2016)

Stan Lee siedzi w autobusie, na który spada Strange i czyta książkę „Drzwi percepcji” kwitując: „Ha, ha... that is hilarious”.

X-Men: Apocalypse (2016)

Stan Lee w towarzystwie swojej żony Joan obserwuje start rakiet balistycznych przenoszących broń jądrową.

Logan: Wolverine (2017)

Stan Lee pojawia się na plakacie zachęcającym do wstąpienia w szeregi policji.

Luke Cage (2017–2018)

W ostatnim odcinku pierwszego sezonu Stan Lee pojawia się na plakacie zachęcającym do zgłaszania zbrodni.

Iron Fist (2017–)

W ostatnim odcinku pierwszego sezonu Stan Lee pojawia się na plakacie zachęcającym do wstąpienia w szeregi policji.

Strażnicy Galaktyki vol. 2 (2017)

Stan Lee pojawił się na jednej z planet, gdzie rozmawiał z przedstawicielami rasy The Watchers^[15]

Spider-Man: Homecoming (2017)

Podczas kłótni Spider-Mana i mieszkańca, Stan Lee pojawia się w oknie.

Thor: Ragnarok (2017)

Jako fryzjer gladiatorów na planecie Saakar.

Runaways (2017–)

W szóstym odcinku pierwszego sezonu Stan pojawia się jako kierowca limuzyny.

Czarna Pantera (2018)

Stan Lee pojawia się jako hazardzista w scenie w kasynie.

Jessica Jones (2015–)

W dziewiątym odcinku drugiego sezonu twarz Stana pojawia się na reklamie kancelarii prawniczej.

Avengers: Wojna bez granic (2018)

Stan jest kierowcą autobusu szkolnego (w którym jednym z uczniów jest Peter Parker). Na reakcję pasażerów w związku z tym co widać za oknem odwraca się do nich ze słowami (z pretensją w głosie): „Co jest, nigdy wcześniej nie widzieliście statku kosmicznego?”

Deadpool 2 (2018)

Stan Lee pojawia się na moment na wielkoformatowym plakacie podczas sceny akcji z Domino.

Luke Cage (2017–)

W dwunastym odcinku drugiego sezonu Stan Lee pojawia się na plakacie kancelarii prawniczej.

Venom (2018)

Stan Lee pojawia się pod koniec filmu i chwilę rozmawia z głównym bohaterem.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

• Stan Lee. Filmweb. [dostęp 2017-11-13].
• Stan Lee. IMDb. [dostęp 2017-11-13].